Educated – A Memoir, Tara Westover

Povod za nastanak mog februarskog teksta je jedna sjajna stvar koju je organizovao Američki kutak u Nišu. To je Book club pomoću koga je svim ljubiteljima anglo-američke književnosti omogućeno da usavrše svoje veštine komunikacije na engleskom jeziku. Na Book Club-u se čitala knjiga Educated, koja je poslužila kao povod za ovaj tekst. Naravo, ukoliko čitate na engleskom, ova preporuka vam može poslužiti da što pre postanete član kutka i zavirite u ovaj sjajan roman koji će vam pomoći da sagledate različite aspekte SAD-a i saznate kako izgleda život u ruralnim oblastima.

Nešto je trulo u državi Danskoj

Ljubiteljima anglo-američke kulture i njene literalne tradicije odavno je jasno da je nešto trulo u državi Danskoj. Ta trulež je transcendentirala u univerzalne pojmove koji se odnose na sagledavanje opšteg stanja čovekove svesti u modernom dobu i pokrenula moderne literalne teorije i perspektive čitanja. Ukoliko svoju pažnju usmerimo na sagledavanje američke literarne tradicije još od kolonijalne književnosti, uočićemo da su se glavni motivi u  romanima bazirali na koliziji sukoba između urbanih i ruralnih područja SAD-a.

Ovaj sukob dao je plodno tle za nastanak mnogobrojnih remek-dela i variranje motiva kroz sinhronijsku i dijahronsku osu posmatranja celokupnog literarnog nasleđa Amerike. Tako da ukoliko krenemo od prve američke pesnikinje En Bredstrit, preko Meri Roulendson (autorke prvog bestselera u SAD, Suverenitet i dobrota Božja), preko Emili Dikinson, Vile Kader, Hemingveja, Foknera, Idit Vorton, Toni Morison, preko Keruaka pa sve do Frenzena, suočićemo se sa variranjem motiva ruralnog i urbanog. Ne treba da nas čudi što je i u susednoj Kanadi na kraju, kod Margaret Atvud ovaj motiv dobio svoju varijaciju, koji se od kolonijalnog perioda transponovao u naučno-fantastični žanr i doveo do kompletno radikalne varijante ostvarene u priči o Džun Ozborn u Sluškinjinoj priči. Ostaviću naučno-fantastični žanr po strani i vratiću sa na literarnu sinhronijsko-dijahronijsku osu koja je iznedrila novu književnu nadu – Taru Vestover, koja je prevazišla i Hillbilly Elegy: A Memoir of a Family and Culture in Crisis, memoare senatora iz Ohaja J.D. Vansa koji je progovorio o apalačkim vrednostima njegove porodice u Kentakiju, kao i o društvenim i sociološko-ekonomskim problemima grada Midltauna, u koji su se doselili njegovi roditelji u mladosti. Ovaj memoar je i ekranizovan 2020. godine, gde su se meni draga Ejmi Adams i Glen Klouz našle u glavnim ulogama.

Ko je Tara Vestover?

Tara Vestover je američka književnica. Odgajana u Ajdahu od oca koji se protivio javnom obrazovanju, nikada nije pohađala školu. Dane je provodila radeći na porodičnom otpadu ili kuvala bilje za svoju majku, samouku travarku i babicu (dulu). Imala je sedamnaest godina kada je prvi put kročila u učionicu. Nakon toga, nastavila je sa učenjem, diplomirala je sa velikim uspehom na Univerzitetu Brigam Jang i potom osvojila Gejts Kembridž stipendiju. Magistrirala je intelektualnu istoriju i političku misao na Triniti koledžu u Kembridžu 2009. godine, a 2010. bila je gostujući saradnik na Univerzitetu Harvard.  Doktorila je istoriju, a Obrazovana (Educated) je njena prva knjiga.

Bekstvo iz porodice mormonskih fundamentalista – priča o ruralnom

U romanu ćemo čitati o naporima jedne devojke da prevaziće svoje teško detinjstvo u Ajdahu i spasi sebe od fundamentalizma svoje porodice. prvi deo romana donosi nam priču iz perspektive devojčice koju odgajaju verski fanatici. Njen život odvija  se u ruralnom delu SAD-a, ekonomskoj i društvenoj periferiji najmoćnije zemlje sveta. Pred nama se nižu likovi očajnika i jadnika, koji pored početne empatije kod čitalaca izazivaju zgražavanje pred njihovom brutalnošću i sujeverjem. Na književnim stranicama pred nama kao da oživaljavaju Lars von Trirovi junaci iz Dogvila. Glavni lik u delu – Tara, rođena je u jednoj takvoj porodici.

Otac Džin

Otac Džin je samoproklamovani prorok, koji pati od ozbiljnih psihičkih poremećaja. Uveren je da će apokalipsa stići početkom novog milenijuma. Kada se to ne dogodi, doživljava takvu vrstu razočaranja, da će sama Tara u jednom trenutku pomisliti kako mu je Bog to mogao uskratiti. To će ga odvesti u još dublje psihoze i bipolarni poremećaj. Ne veruje u obrazovanje i tekovine savremene države. Svojoj deci zabranjuje školovanje, zazire čak i od lokalnih industrijskih prehranbenih proizvoda. Sve oko njega prenosi mu direktne poruke od boga, što njegovu porodicu dovodi do niza nesagledivih posledica od kojih ćemo zadrhtati nad sudbinom književnih junaka (realnih ljudi).

 “Isaiah doesn’t say which is evil, butter or honey,” is how he delivers the good news. “But if you ask, the Lord will tell you!”

Majka Fej

Majka Fej je žena koja se do granica izopačenosti povinuje svom mužu. Iako čitalac na momente oseća crv njene sumnje u autentičnost božanskog proviđenja njenog supruga. Neki vid nezavisnosti pronalazi u ulogama iscetiliteljke i praktičara alternativne medicine, kao i u poslovima dule u porodicama koje ne veruju u zvanične medicinske institucije. Na kraju će postati proizvođač esencijalnih ulja koja se koriste u terapeutske svrhe i počenje da se bavi sumnjivim lečenjima pomoću energetskog prenošenja pozitvne energije. Fej će smatrati da je ovaj vid njene terapeutske prakse način na koji bog progovara kroz njene prste.  Iako, će ovo biti u direktnom sukobu sa tradicionalnim mormonskim religioznim načelima, autorka to do kraja neće ni na jednoj stranici pomenuti, tako da čitalac sve vreme pred sobom ima sliku ozbiljno poremećenih religioznih fanatika. To donekle možemo opravdati činjenicom da autorka kao u svom detinjstvu, ne uspeva da izađe iz perspektive devojčice i do samog kraja pokazuje posledice postraumatskog stresa izazvanog torturom i prihvata bespogovorno sva majčina objašnjenja. Fej je odrastala u porodici u kojoj se visoko cenio društveni konformizam. Njena pobuna iša je u suprotnom smeru od ćerkine. Udala sa kao mlada za religioznog fanatika. U nekim momentima Fej će se činiti kao osoba koja je spremna da se zauzme za sebe. Pronalazi lukave načine da podrži Taru tako što ide iza leđa svog muža. Međutim, njena lojalnost mužu ostaje do samog kraja neprikosnovena.

Porodica će u potpunosti osporiti Tarinu verziju događaja životnih okolnosti u kojima je odrasla.

My life was narrated for me by others. Their voices were forceful, emphatic, absolute. It had never occurred to me that my voice might be as strong as theirs

Porodično nasleđe

Tek drugi deo romana donosi pred čitaoce priču koja je ispričana iz perspektive devojke koja je izmeštanjem u urbanu sredinu započela put svog spasenja i lečenja od ozbiljnih psiholoških posledica izazvanih odrastanjem među verskim fanaticima. Perspektiva života ruralne sredine kroz prizmu urbane Amerike prikazana je sumorno. Loš ekonomski položaj seljaka i njihova neprestana borba za novac je svakodnevnica. Deca rade na otpadu, prerađuju sekundarne sirovine od metala. To im nije dovoljno da prežive. Pomahnitali otac i majka koja kao da ne primećuju bazične potrebe dece dovešće ih do saobraćajnih nesreća izazvanih psihozama i paranojom. Za Tarinu porodicu bolnica i medicina su zabranjeni. Pred nama će se nizati slike povređenih članova porodice čije rane traju, gnoje i proizvode nadljudske bolove. Neprosvećenost i fundamentalizam dovešće muške likove u romanu  do niza ozleda (posekotine, krvrenja, opekotine). Slika psihopatskog zlostavljanja Tare od strane njenog brata Šona, biće Tarina svakodnevnica. Ovim slikama pokazaće se hijerarhija u porodici religioznih fanatika, kao i položaj žena.  Čitaoci će zanemeti pred opisima brata Šona, koji u psihičkom rastrojstvu psihopate upada u sestrinu sobu dok ona spava. Hvatajući je čvrsto rukama oko grla, pokušava da je zadavi dok u ekstazi neskrivenog zadovoljstva psihopate je naziva kurvom zbog njenog prijateljstva sa mladićem iz susedstva. Šon takođe pokazuje nasilje prema raznim drugim ženama sa kojima izlazi, uključujući i svoju suprugu Emili. Pored nasilja, Šon je vešt lažov i manipulator.

It’s strange how you give the people you love so much power over you, I had written in my journal. But Shawn had more power over me than I could possibly have imagined. He had defined me to myself, and there’s no greater power than that.

Obrazovanje kao spas – priča o urbanom nasleđu

Tarin spas počeće onog trenutka kada urbano nasleđe Amerike upliva u njen život.

Everything I had worked for, all my years of study, had been to purchase for myself this one privilege: to see and experience more truths than those given to me by my father, and to use those truths to construct my own mind. I had come to believe that the ability to evaluate many ideas, many histories, many points of view, was at the heart of what it means to self-create. If I yielded now, I would lose more than an argument. I would lose custody of my own mind. This was the price I was being asked to pay, I understood that now. What my father wanted to cast from me wasn’t a demon: it was me.

Najpre će je sa umetnošću upoznati brat Tajler, koji joj dopušta da boravi u njegovoj sobi dok slušaju ploče duhovne muzike. Pred čitaoce kao da oživljava zvuk iz pesme Nine Simone I’m just a soul who’s intentions are good; Oh Lord, please don’t let me be misunderstood koji će poput anđeoskih truba početi da rasvešćuju ovaj mlad i zaveden um. Brat Tajler je još kao mali pokazivao intenciju ka obrazovanju. Krišom je učio matematiku iz knjiga zalutalih u podrumu i prepuštao se čarima muzike. Prvi je koji je napustio psihički poremećenu porodicu i odlazi na fakultet. Na kraju dobija doktorat i ženi se devojkom koja je mnogo liberalnija od porodice u kojoj je odrastao. Tajler je Tarin saveznik i uvek pokušava da pomogne svojoj sestri. On je prva osoba koja joj je predložila da se iseli i ode na koledž. Tajler veruje Tari kada mu ona kaže da ju je Šon zlostavljao. Ljubazna je i saosećajna osoba i ume da pronađe balans između održavanja odnosa sa porodicom i zalaganja za Taru. 

I carried the books to my room and read through the night. I loved the fiery pages of Mary Wollstonecraft, but there was a single line written by John Stuart Mill that, when I read it, moved the world: “It is a subject on which nothing final can be known.” The subject Mill had in mind was the nature of women. Mill claimed that women have been coaxed, cajoled, shoved and squashed into a series of feminine contortions for so many centuries, that it is now quite impossible to define their natural abilities or aspirations.

Blood rushed to my brain; I felt an animating surge of adrenaline, of possibility, of a frontier being pushed outward. Of the nature of women, nothing final can be known. Never had I found such comfort in a void, in the black absence of knowledge. It seemed to say: whatever you are, you are woman.

Zahvaljujući njemu Tara će postepeno početi da ozdravljuje. Iako bez formalnog obrazovanja, svojim nadljudskim trudom i talentom će kroz urbano nasleđe stići do onoga što će sama Amerika nazvati transformacijom, a ruralna Amerika izdajom. Sama autorka to će nazvati obrazovanjem.

The decisions I made after that moment were not the ones she would have made. They were the choices of a changed person, a new self. You could call this selfhood many things. Transformation. Metamorphosis. Falsity. Betrayal. I call it an education.

Narativni stil

Tehnike kojima se služi u naraciji su epizodičnost u stilu, meditativne i repetativne opservacije. Izbegnuta je melodramatičnost, mada u nekim sižejnim tokovima postoje manjkavosti. Za mene se ta manjkavost uočava u nespremnosti autorke da ogoli svoj lik do krajnih granica. Na neki način kao da je sakrivena iza svih svojih teško stečenih diploma i setifikata, nespremna da iskoristi sve književne postulate koje kolizija ruralnog i urbanog donosi.

Konteksti mega sile

Ono što svakako ne treba zanemariti u sagledavanju ovog dela je kontekst SAD. Stranice progovaraju nešto važno o SAD i njenom kontekstu.  To nije samo mesto koje gledamo na platnima u scenografiji džentrifikovanih gradova. To je mesto na kom i pored bezbroj mogućnosti koje ova savremena država nudi, možete odrasti bez ikakve ideje o tome na koji način je čovek i svet oko njega ustrojen. Čitalac se kroz redove ovog romana kreće kroz univerzalnu priču o tome kako religijska zadrtost može biti pobeđena i kako obrazovanje može biti način da prerastete svoje loše porodične korene.

An education is not so much about making a living as making a person.

Ako se samo setimo Trampovog imenovanja za predsednika i svu podršku koja je stizala iz ruralnih oblasti i jakih konzervativnih uporišta, kao i desnih intencija u migrantskoj politici njegovog kabineta razumećemo da ova kolizija nije konačna i da može otići u oba pravca, tako da nam se naučna-fantastika Margaret Atvud i ne čini danas kao nešto što je nemoguće. Sagledavanje konteksta pomoći će nam da opravdamo literarne manjkavosti i uzdržanost autorke u produbljivanju likova. To nam može omugućiti da delo posmatramo kao priču o bolesnoj porodičnoj lojalnosti i tuzi izazvanoj psihološkim slomom koji donosi prekid sa najbližima, čak kada je i taj prekid spasonosan. Glavna poruka koja proizilazi sa ovih stranica biće da nam težnja da budemo obrazovani donosi mogućnost da sagledamo svoj život drugačijim očima i ne pristanemo na tradicionalne obrasce koji nas uvode u neslobodu i bezvoljnost u borbi za promenu.

---

---