62 godine od dodeljivanja Nobelove nagrade za književnost Ivi Andriću

Dana 10.12. pre tačno 62 godine, Ivo Andrić je postao dobitnik prestižne Nobelove nagrade za književnost. Ovo priznanje nije bila samo puka nagrada, već je predstavljalo krunu u karijeri jednog od najistaknutijih jugoslovenskih pisaca i naroda koji su živeli na ovim prostorima bivše Jugoslavije.
Andrić je svojim pisanjem osvojio svet, ali ova nagrada je bila nešto više od samog književnog priznanja. Predstavljala je potvrdu njegove sposobnosti da pretoči bol, patnju i sve nijanse ljudskih emocija u reči, koje su ne samo opčinile čitaoce širom sveta, već ih i podstakle na duboko promišljanje o istorijskom nasleđu ovih prostora i naroda koji su tu živeli i prolazili.

Dodela Nobelove nagrade

Ceremonija dodele nagrade, održana u Stokholmu, bila je trenutak kada je Andrić stupio na svetsku knjiiževnu scenu, ne samo kao pisac, već kao glas naroda Balkana čije je priče pretočio u nezaboravna dela. Tog 10. decembra 1961. godine, dok je blistao na raskošnoj sceni Koncertne dvorane, njegove reči su odzvanjale poput snažnih opomena da je naša književnost itekako važna za sagledavanje u kontekstu evropskih književnosti.
Činjenica da je Andrić ovu nagradu primio s tolikom skromnošću i svesti o važnosti dela koje je želeo da nastavi i nakon ove ukazane časti, dodatno je učvrstila njegovu poziciju ne samo kao književnika već kao humaniste. Povelja s tekstom odluke o nagradi u zlatotisku, zlatna medalja s likom Nobela, i ček koji je velikodušno donirao za unapređenje bibliotekarstva u Bosni i Hercegovini, samo su simboli njegovog nesebičnog doprinosa kulturi i obrazovanju.

Ivo Andrić i Vuk Stefanović Karadžić

Andrićev angažman i duboko ukorenjeno poštovanje prema Vuku Stefanoviću Karadžiću predstavljaju suštinski deo njegovog književnog nasleđa. Iako je stvarao unutar jugoslovenskog kulturnog miljea, Andrić je čvrsto isticao svoju povezanost s korenima srpskog jezika i književnosti, čije temelje je postavio upravo Vuk Karadžić sa svojim saradnicima.
U više od devet svojih studija, eseja i prikaza, Andrić je posvetio znatan deo svog istraživačkog rada Vuku Karadžiću. Ono što posebno ističe jeste serija eseja napisanih u periodu od 1946. do 1947. godine, gde Andrić iznosi svoje poštovanje prema Vuku kroz jedinstvenu književnu prizmu gledanja na njegov život, delo i značaj za srpski jezik i književnost.
Ovi eseji nisu samo prosto proučavanje Vukovog života i stvaralaštva; oni su postali svojevrsni manifest Andrićevog književnog stvaralaštva nakon razornih posledica Drugog svetskog rata. U njima se ogleda Andrićeva odlučnost da istakne svoje duboko poštovanje prema vukovskoj tradiciji i njenoj revolucionarnoj prirodi, koja je nosila težak teret borbe i promene.
Andrić je uvek povezivao Vukovu borbu za jezik s književnošću iz razloga što je to označavalo ključni momenat u njegovom književnom svetu. Vuk nije samo donosio jezičke promene, već je uticao na samu srž književnosti. Ono što je Dante značio za italijansku književnost, ili Puškin za rusku, ili Luter za nemačku, to je bio Vuk za srpsku.
Njegov doprinos, uvođenjem novoštokavskih hercegovačkih govora srpskog jezika, nije se samo ticalo promena u jeziku. Andrić kroz esejističku prozu potcrtava da Vukova revolucionarna odlučnost nije bila samo da normira jezik, već da ga oživi, da mu da glas i snagu da se izrazi. Upravo je to stvorilo temelj za stvaranje moderne književnosti koja je transcendetirala jezik, postajući deo kulturne baštine koja nije imala samo estetsku vrednost, već je nosila i duboke društvene i istorijske implikacije (tako da i Andrićeva dela možemo čitati kroz novoistorijske koncepte).
Pisac je odabrao temu „O Vuku kao piscu“ za svoj prvi akademski govor, jasno ističući Vuka kao centralnu figuru koja je uticala na njegov književni put. To je bio ključni trenutak kada je Andrić jasno izrazio svoju povezanost s Vukom, istražujući njegovu ulogu kao preteču sopstvenog književnog rada.
Ovi eseji su temelj Andrićeve poetike i književnih uticaja. Njihova jedinstvenost leži u fokusu na Vuku Karadžiću kao reformatoru srpskog jezika, ističući njegovu „revolucionarnu borbu“. Andrić sagledava Vuka kao graditelja, ali istovremeno naglašava važnost njegove rušilačke strane prethodnih korišćenih jezika aristokratije koja je potpadala pod strane uticaje preko govora crkve, što je bila ključna tačka u vrednovanju Vukovog doprinosa srpskoj kulturi.

Ivo Andrić, Mlada Bosna i Prvi svetski rat

U Andrićevom književnom nasleđu, istraživači su uveliko raspravljali o njegovom doprinosu, postavljajući izazov pred mladim istraživačima da sagledaju naše književno nasleđe kroz nove teorijske pristupe. Pre deset godina, na simpozijumu o književnom stvaralaštvu i teorijskim pristupima u Lisabonu, na okruglom stolu sam istakao ideju da se naša književnost može promatrati i kroz prizmu korišćenja kolonijalnih književnih teorija. U kontekstu formiranja naše države u borbi između Austro-ugarske monarhije i Osmanlijskog carstva, postulate iz kolonijalne književnosti, kao i novoistorijske postavke poput Grinblatovih, mogu pružiti novi uvid u stvaranje i teorijsko proučavanje naših dela, pa samim tim i Andrića.
Društveno-istorijski kontekst kraja Prvog svetskog rata, kada su konačno slomljene dve kolonijalne sile, stvorio je prostor za osnaživanje država Balkana. Ovaj kontekstualni podtekst u delima Ive Andrića otvara potpuno nove perspektive za mlade istraživače koji proučavaju književnost. Ivo Andrić, decenijama kasnije, postao je jedini jugoslovenski nobelovac, ali njegov put je počeo kroz kontekst borbe protiv austrougarske kololonijalne sile, gde je učestvovao kao član Mlade Bosne. Mlada Bosna je bila političko-revolucionarna omladinska organizacija, koja se borila protiv okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-ugarske.
Još u gimnazijskim danima, Andrić je bio odlučan u svojoj podršci integralnom jugoslovenstvu, snažno se zalagao za oslobođenje južnoslovenskih naroda od austrougarske vlasti.
Njegove reči o Mladoj Bosni iz 1934. godine, svedoče o dubokom osećanju melanholije zbog nestanka vremena koje je izgledalo veličanstveno:
„Ne žaleći se i primajući hod događaja i red stvari u ljudskoj sudbini, ne tražeći od novog naraštaja više razumevanja nego što on može da ga ima, mi, iz 1914. godine, upiremo danas jedan drugom pogled u oči i sa žarom, ali i sa tom dubokom melanholijom, tražimo ono naše iz 1914. godine, što je izgledalo strašno, divno i veliko, kao međa vekova i razdoblja, a što polako nestaje i bledi kao pesma koja se više ne peva ili jezik koji se sve manje govori.“
Andrićeva povezanost s ovim istorijskim događajima i emotivna vezanost prema idealima Mlade Bosne pružaju dublji uvid u njegovu kasniju književnost. Ta duboka emocionalna povezanost s prošlim vremenima stvorila je temelj za mnoga njegova dela, omogućavajući čitaocima da osete melanholiju zbog gubitka nečeg što je nekada bilo veliko i bitno, a sada nestaje u vrtlogu vremena.
Sagledavanje šireg konteksta često se podudara s društveno-istorijskim događajima, a posebno je to bilo izraženo u periodu pred Prvi svetski rat. Ovaj vremenski okvir bio je obeležen dinamičnim književnim promenama unutar posleratnog modernizma, koje je Ivo Andrić kasnije preoblikovao u obnovljeni realizam. Ovaj preobražaj je suštinski naglasio inkorporiranje društveno-istorijskog konteksta u njegov književni opus, dajući mu dublju autentičnost i univerzalnost.

Ko je bio Ivo Andrić?

Andrić je rođen u Travniku u porodici sitnih trgovaca, pripadnika katoličke veroispovesti. Njegovo odrastanje obuhvatalo je različite geografske lokacije – od Višegrada s njegovim monumentalnim mostom Osmanlijskog carstva, do Sarajeva gde je završio gimnaziju. Nastavio je svoje obrazovanje putujući u Zagreb, Beč i Krakov, gde je napisao doktorsku disertaciju o bosanskoj istoriji i odbranio je u Gracu 1924. godine.
Andrićev životni put obuhvatio je različite društvene i istorijske kontekste – učešće u aktivnostima Mlade Bosne, hapšenje i boravak u austrijskim zatvorima tokom Prvog svetskog rata. Sve ovo je bogato tkanje piščevog iskustava koje je kasnije upleo u svoje književno delo, dajući mu dubinu i širinu koja nadilazi vreme i prostor, a proučavaocima i istraživačima može da omogući nove poglede i nova tumačenja njegovih dela.
Ivo Andrić i Drugi svetski rat
U književnoj teoriji Ivo Andrić se nameće kao ikona koja je uspela da oblikuje svoje delo u skladu s društveno-istorijskim okolnostima vremena u kojem je stvarao. Roditeljsko poreklo, obrazovanje, ali i iskustva tokom Prvog svetskog rata, oblikovali su Andrića kao pisca i diplomatu čije su odluke i postupci neretko bili u skladu s vladajućim političkim strujama.
Mnogi su činjenice iz Andrićevog života koristili kako bi tumačili njegova dela, posebno fokusirajući se na period pre i posle Prvog svetskog rata. Bivši borac za oslobođenje od austrougarske vlasti, Andrić je postao deo diplomatske sfere Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a zatim i Jugoslavije. Ova tranzicija iz mladobosanskog aktiviste do značajnog diplomatskog predstavnika ilustruje koliko su se društveni i politički pejzaži menjali tokom njegovog života.
Andrićev društveni i politički angažman bio je veoma raznolik tokom vremena u kojem je živeo. Njegovo članstvo u masonskom klubu „Preporođaj“ tokom 1920-ih godina bilo je značajno u društvenom kontekstu tog vremena. Klub, kao elitistička organizacija koja je privlačila pripadnike buržoazije i inteligencije, imao je svoju posebnu ulogu u političkim sferama, često distancirajući se od levih političkih tokova tog doba. Međutim, Andrićeva povezanost s ovom elitnom grupom nije jednoznačno definisala njegov politički stav ili ukazala na njegovu potpunu odanost ideologijama kojima su težile druge političke struje. Njegova široka angažovanost i interesovanje za političke tokove tog vremena, uključujući i vlastiti aktivizam u periodu pre Prvog svetskog rata, svedoče o njegovoj kompleksnoj političkoj orijentaciji.
Tokom godina, Andrić je pokazivao sposobnost prilagođavanja i fleksibilnosti u odnosu na političke promene. Od mladobosanskog aktiviste do diplomatskog predstavnika, njegov put je bio oblikovan različitim političkim i društvenim okolnostima koje su karakterisale vreme u kojem je živeo.

Političke kontroverze Ive Andrića

Neki od najspornijih trenutaka u Andrićevom životu vezani su za period potpisivanja različitih međunarodnih dokumenata, posebno u vreme političkih nemira. Fotografije koje ga prikazuju u društvu nacističkih lidera, pa čak i na slici potpisivanja Trojnog pakta 1941. godine, stvaraju polje neslaganja i diskusije.

Za neke istoričare, ove fotografije predstavljaju sporne momente, posebno kada je reč o razumevanju Andrićeve političke orijentacije. Fotografija potpisivanja pakta s nacističkom Nemačkom, gde se vidi Andrić u pozadini, stvorila je dosta kontroverzi. Iako prisustvo na fotografijama ne mora nužno odražavati političke stavove, ove slike ostavljaju mogućnost tumačenja Andrićevog društvenog i političkog stava tog vremena. Društveno-istorijski kontekst, kao i Andrićev odnos prema politici i moći, pružaju složene interpretacije njegovih postupaka tokom tog vremena.

Kasnije se njegov odnos prema politici transformisao i prilagodio novim vremenima. Od bliskosti s sovjetskim savezom do kasnijeg distanciranja, Andrić je uspeo da očuva svoju diplomatsku ulogu i umetnički integritet. Njegovo članstvo u Komunističkoj partiji Jugoslavije 1954. godine samo je dodatno potvrdilo njegovu prilagodljivost i pragmatičan odnos prema političkim promenama.
Njegov životni put, kako prema političkim krugovima tako i prema književnosti, bio je popločan različitim fazama i kontekstima koji su mu pružili širok spektar iskustava i perspektiva. Nama kao istraživačima to može da pruži mogućnost da njegova dela sada čitamo kroz modernije književno teorijske pristupe. Međutim, njegova umetnost, kako se pokazalo, nadmašuje političke granice i ostaje kao testament vremenu u kojem je živeo.

Mogućnosti kontekstualizacije Andrićevog književnog stvaralaštva

Razmatranje konteksta u pripovetkama Ive Andrića je ključno za bolje razumevanje njegovog književnog opusa. Početak književnog stvaranja Andrič otpočinje 1911. godine, svojim radom na pesmama, a zatim se polako okrenuo pisanju pesme u prozi „Ex Ponto“ 1918. godine. Ovaj tekst se bavi unutrašnjim monolozima lirskog subjekta, reflektujući godine unutrašnjih bura i previranja.
Nakon pripovetke „Put Alije Đerzaleza“ 1920. godine, Andrić se pretežno razvijao kao pripovedač, a nakon Drugog svetskog rata, i kao romanopisac. Proširio je svoj rad i na druge žanrove, uključujući pesme, književne eseje, meditativne fragmente i eseje o književnicima poput Vuka, Njegoša, Matavulja i Kočića. Njegovo delo „O priči i pričanju“, koji je zapravo bio govor prilikom primanja Nobelove nagrade, postao je ključan za razumevanje njegovih književnih dela. Na osnovu ovog govora nastala je i knjiga „Znakovi pored puta“ koja je objavljena posthumno 1976. godine, sadržeći tekstove različitih žanrova.

Kolonijalni pristup u izučavanju

Centralni deo Andrićevog rada, u kojem se možemo osloniti na korišćenja kolonijalnih književnih teorija, su njegove pripovetke. Izdvajaju se tri zbirke „Pripovetke“ (1924, 1931, 1936), kao i „Nove pripovetke“ (1948), „Lica“ (1960) i posthumna „Kuća na osami“ (1976). Ukupno je napisao preko stotinu pripovedaka. Većina njih prikazuje Bosnu u različitim istorijskim periodima kao zemlju između suprotnih svetova, gde se isprepliću Istok i Zapad, islam i hrišćanstvo, kao i unutrašnje podele unutar društva.
Andrićeve priče često se odvijaju u turskom, austrougarskom i savremenom periodu, prikazujući Bosnu kao mesto gde se sučeljavaju različite versko-kulturne grupe. On istražuje ne samo razlike u veri i načinu života, već i vekovna nepoverenja među tim grupama, ističući društveno-istorijski kontekst bez uplitanja u samu naraciju. Ovi kontekstualni elementi pružaju mogućnost tumačenja i stvaranje paralela sa kasnijim događajima, poput građanskog rata devedesetih godina i perioda stvaranja novih nacionalnih država nakon raspada SFRJ.
Andrićev opus nije ograničen samo na Bosnu i Hercegovinu. Pisao je i o građanskom Beogradu između dva rata (kontekst Kraljevine SHS), okupaciji i NOB-u (FNRJ, SFRJ), mediteranskom regionu, kao i o drugim teškim iskustvima. Ovi raznoliki konteksti obogaćuju njegovo delo i otvaraju vrata za šire tumačenje i analizu njegovih dela.

Psihološki pristup u izučavanju

U novim teorijskim pristupima Andrićevim novelama, osim kontekstualizacije, sada uključujemo i psihološke pristupe. Kontekst u tumačenjima dovodi nas do realizma u diskursu, koji sada u modernom dobu možemo dopuniti psihologijom. Objektivna i subjektivna perspektiva tumača kombinuje se sa hroničarskim beleženjem spoljašnjih događaja i poetskim dočaravanjem iracionalnih stanja ljudske psihe, kao što su slučajevi u delima: Put Alije Đerzaleza, U musafirhani, Mustafa Madžar, Ćorkan i Švabica, Za logorovanja, Ljubav u kasabi.
Alilja Đerzalez je proslavljeni, ali nesrećni ljubavnik, dok je Mustafa Madžar prikazan kao krvolok sa psihopatskim tendencijama. Mula Jusuf je perveznjak s ozbiljno poljuljanim duševnim stanjem. Ćorkan je gradska sanjalica i idealista, dok je fra – Marko Krne sklon nasilnom ponašanju.
Psihološki pristupi u sagledavanju novela najbolje je primeniti na srednje i pozno dobu Andrićevog stvaralaštva, u radovima poput Mile i Prelca, svih priča o deci, Žeđi, Smrti u Sinanovoj tekiji, Zlostavljanju i drugima. Postoji i posebna grupa pripovetki – hronika, gde su individualne sudbine možemo prikazati na pozadini porodičnih, lokalnih ili nacionalno-istorijskih konteksta. Najbolje za to su čuvene pripovetke kao što su Most na Žepi, Čudo u Olovu i Olujaci, Mara Milosnica, Anikina vremena, Priča o kmetu Simanu, koje svojim opsegom se približavaju onim što će Andrić kasnije pretočiti u roman.
Korišćenjem modernih teorijskih pristupa omogućuje se sagledavanje književnih likova u suočavanju s negativnim konceptima ljudskog postojanja, u kontekstu „zla u svetu“, do prikazivanja kako taj kontekst oblikuje psihološka preoblikovanja likova. Upravo ova sinteza konteksta i modernih psiholoških teorija može nam pomoći pri sagledavanju Andrićevih dela. Objektivni i subjektivni tok zbivanja zahtevaju da istraživači istaknu mračnu stranu sudbine čovečanstva, nemoć čoveka da sagleda mučna iskustva ljudske istorije i negativne implikacije koje proizilaze iz nemogućnosti oslobađanja od tih iskustava.
Kontrast mračnih tema otkriva se u motivu svetlosti koji se manifestuje u unutrašnjem, psihičkom planu pripovedanja. Ovaj motiv ukazuje na čovekovu težnju ka duhovnim visinama, predstavljajući ih kroz unutrašnje osvetljenje likova. Kroz primere kao što su „Jelena, žena koje nema“ ili „Žena na kamenu“, težimo da prepoznamo motiv svetlosti kao duhovni simbol koje je postavila strukturalistička i naratološka analiza.

Drušveno-istorijski pristup

Međutim, kontekstualno sagledavanje omogućava povezivanje s drugim piscima, pa čak i sa Domentijanom i Teodosijem, Njegošem i Lazom Kostićem, do Crnanjskog i Dedinca, gde tražimo i preoblikujemo motive svetlosti kroz novistorijski prizmu i društveno-istorijski koncept. Ova analiza omogućava nam da označimo Andrićeve romane kao spoj novelističkih i istorijskih elemenata.

U njegovim romanima kao što su“ Na Drini ćuprija“ i „Travnička hronika“ (1945), pa čak i u nedovršenom romanu „Omer-paša Latas“ (1976), moj savet je izbeći strukturalističke i naratološke analize. Umesto glavnih junaka, naglasak može biti na kontekstu koji se sagledava kroz kolektivnu sudbinu i lokalnu istoriju. Na primeru Na Drini ćuprije, četvorovekovni kontekst oko kamena mosta, dela velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića, je centralni deo radnje.
Kao tvorevina ljudskih ruku, most postaje simbol prenet iz istorije, centralno mesto društvenog i duhovnog života likova. Iz konteksta se uključuju lokalne priče i legende, postajući pozornica značajnih istorijskih događaja. Most odoleva neumitnoj rušilačkoj sili vremena, postajući konstanta u prolaznosti života Andrićevih junaka. Ravnoteža u romanesknoj građi postignuta je povezivanjem delova i celine upravo preko ovog simbola. To se ogleda i u povezanosti svetske i lokalne istorije, mosta i hronike kasabe, kao i u kolektivnoj sudbini junaka i brojnim pojedinačnim istorijama svakog od njih. Moderni psihološki pristupi obogaćuju metafizičku dimenziju dela, spajajući istorijsku i psihološku perspektivu.
Za razliku od romana „Na Drini Ćuprija“, gde, uprkos kontekstu teške i zle istorije, ima dosta vedrine i radosti života, u romanu „Travnička hronika“ istorijski kontekst potpuno guta tu radost. Kontekst koji nadjačava svetlost dolazi sa svetske i nacionalne scene istorijskih zbivanja poput reformi Selima III, Napoleonovih ratova i Prvog srpskog ustanka. Kroz ovaj kontekst osvetljavamo roman kroz istorijske činjenice susreta svetova i civilizacija, dijaloga i nesporazuma koji su doveli do zla i mržnje, ali i do saznanja o neophodnosti saradnje i građenja mostova među evropskim narodima.
Roman „Prokleta avlija“ takođe može da se temelji na ovom iskustvu u književnom teorijskom sagledavanju. Delo donosi saznanje o dubokoj podeljenosti i njenom kobnom uticaju na ljudske sudbine. Kroz nekoliko naratora prepliću se priče o ljudima iz različitih sredina i epoha, kao imaginarni mostovi preko provalija koje dele vreme, prostore, države i religije. Ovo je parabola o podeljenosti sveta i cikličnom ponavljanju čovekove istorije postojanja.