Novi istorizam, kulturni materijalizam i politička književna kritika

Nedavno me je kontaktirala jedna od glavnih urednica Book Huba da mi prenese utiske čitalaca sajta. Bio sam oduševljen što se pomen novoistorijskog čitanja prepoznaje kao jedan od neophodnih za tumačenje novih objavljenih romana. Savremenu književnu produkciju u našem regionu možemo dakle sagledavati i tumačiti kroz kontekst služeći se metodama koje prevazilaze do sada tako mnogo korišćene strukturološke analize.  Zašto je to tako?

Ukoliko pogledamo dela koja su objavljena tokom nekoliko prethodnih godina, poput Blanka Feđe Štukana, Uhvati zeca Lane Bastašić, Smrtni ishod atletskih povreda Milice Vučković, Dece Milene Marković, Porijekla Slobodana Stanišića, Voli me vise od svega na svijetu Mire Furlan i mnogih drugih autora od jugoslovenskog građanskog rata i tranzitnog perioda, videćemo da najbolji ključ za čitanje možemo naći u primeni metoda koje podrazumevaju kontekst aktuelnog društvenog trenutka.

Ukoliko se udubimo u pažljivo čitanje videćemo da originalni likovi navedenih romana bivaju neodvojivi od stvarnosti o kojoj ti isti romani progovaraju i u kojoj su nastali. To su sledeći istorijski, društveni i socijalni događaji: političko-ekonomska kriza pred raspad SFRJ, građanski ratovi na prostoru bivše SFRJ, stvaranje novih država na Balkanu, totalitarni režimi, politička ubistva i progoni, atmosfera zastrašivanja i diskriminacije, emigracija intelektualaca i doživljaj novog sveta, političko-ekonomski i socijalni kontekst Zapada, otuđenost pojedinca i težak položaj emigracije u kapitalističkom društvenom uređenju.

Stiven Grinblat i novo tumačenje Šekspira

Američki naučnici, na čelu sa Stivenom Grinblatom (Stephen Greenblatt) primenili su drugačiji pristup u proučavanju renesansne književnosti. Napustili su imanentni pristup književnosti koji je podrazumevao vladavinu formalnog metoda u proučavanju literature.

 Počeo sam sa željom da razgovaram sa mrtvima. Ta želja je poznat, iako naglašavan podsticaj koji se organizira, profesionalizira, skriva ispod debele naslage činovničkog bontona: profesori književnosti su šamani građanske klase s redovnom plaćom. (Grinblat) 

Suprotstavljajući se angloameričkoj novoj kritici, ovi autori odstupili su od tradicionalne istorije književnosti, napustili su verovanje da književno delo postoji u estetskom vakumu, i da nema nikakve veze sa istorijskim kontekstom u kome je nastalo.  Vladislava Felbabov navodi kako je u posebnom broju časopisa Žanr (Genre) iz 1982. godine, koji je bio posvećen renesansnoj književnosti, u uvodnom članku Grinblat pozivao autore da ponovo promisle kako se renesansna književna dela uklapaju u širi spektar diskursa i društvene prakse koji su oblikovali englesko društvo i kulturu XVI i  XVII veka.  Različitost u odnosu na tradicionalno poimanje literature i istorije je ono što su novoistoričari za istorijom tragali kroz tekst, koji ne predstavlja samo refleks istorije već i preoblikovanu društvenu energiju koja sudeluje sa društvenom energijom savremenog proučavaoca teksta.

Istina je da sam slušao samo svoj vlastiti glas, ali je u tom mom glasu odjekivao glas mrtvih, jer mrtvi su odlučili da iza sebe ostave tekstualne tragove, i sad se ti tragovi čuju u glasovima živih. (Grinblat) 

Posmatrajući tekst kao osnovu različitih nauka naučnici su došli do zaključka da se književnom delu mora dati kulturni zadatak, gde bi ono postajalo radionica u kojoj se problemi, nadanja i opsesije kulture prihvataju ili izbegavaju. Tekst, kao produkt lične imaginacije i društvene energije, postao je spona među disciplinama i opravdanje za korišćenje u tumačenju literature.

The greatest challenge lay not simply in exploring these other texts-an agreeably imperial expansion of literary criticism beyond its borders-but in making the literary and the no literary seem to be each other’s thick description. That both the literary work and the anthropological (or historical) anecdote are texts, that both are fictions in the sense of things made, that both are shaped by the imagination and by the available resources of narration and description helped make it possible to conjoin them. (Gallagher and Greenblatt)

Grinblat je iz tog razloga, kako je to istakla Felbabova, novi istorizam označio ne kao književnu teoriju, već kao niz mogućnosti čitanja, koja istražuju različita pitanja i probleme koji se javljaju kada kritičari sagledavaju načine na koje književna dela zastupaju i nastavljaju obrasce svog društva i kako nastavljaju, oblikuju i menjaju dominantne kodove svoje kulture.

Nova čitanja književnosti i promena kanona u nastavi

Ukazivanje na ideološke diskurse, verovatno je bilo podstaknuto i klimom političkih previranja koja su se dešavala u Sjedinjenim Američkim Državama tokom 60-tih godina kada se i čulo za nove istoričare, koji su želeli da im proučavanje i razumevanje književnosti pomogne u analiziranju i razumevanju društvenih problema. Ta društvena klima, kako to ukazuje Felbabova, omogućila je da na univerzitete dođu profesori književnosti čiji pol, etničko poreklo, vera i klasa, politička i seksualna opredeljenja menjaju kulturne i ideološke tradicije proučavanja i predavanja književnosti i dovode do promene književnog kanona u nastavi.  

Neki od njih osećaju ogromnu potrebu da se uklope u neku dominantnu kulturu (belu, mušku, anglosaksonsku), ali neki u želji za uklapanjem dolaze do preispitivanja, i svojim kritičkim tekstovima počinju da pokazuju neke vidove otpora. Uspon ženskih pokreta i feminizma u ovom periodu još više je proširio aspekte sagledavanja književnosti, i stvorio novu generaciju američkih kritičara konteksta. Luis Montrouz (Louis Montrose) istakao je nedostatak sistemske paradigme za proučavanje književnosti svih kritičara koji su podvedeni pod novi istorizam, i u svom eseju Poetika i politika kulture ukazuje na probleme terminološkog određenja pravca, i ističe da je i sam Grinblat ukazao da je adekvatniji naziv poetika kulture. Za Montrouza taj projekat na drukčiji način postavlja osu intertekstualnosti, zamenjujući dijahronijski tekst jedne autonomne književne istorije sinhronijskim tekstom jednog kulturnog sistema.

U Americi su teoretičari uočili poriv da savremeni čovek, uronjen u tehnološki i potrošački mentalitet na neki način zaboravlja istoriju. Zadatak profesora humanističkih nauka postaje da oni ubede studente da istorija nije nešto što je završeno, već da im pomognu da shvate da su i oni sami deo istorije, kao i da su oblici i pritisci savremenog istorijskog trenutka vidljivi u njihovom razmišljanju i delovanju.

Kontekstualizacija književnosti

Došlo je do nekog vida pomeranja u proučavanju književnosti. Ostajanje isključivo na estetskoj analizi dela kao artefakta, više nije bilo dovoljno. Postepeno je uključivana ideološka analiza diskurzivne prakse, a značenje je shvaćeno kao nešto što je konstituisano situacijom, i to značenje je označeno kao nešto što je privremeno. Novi istoričari pisanje, čitanje, i nastavu književnosti počinju da vide kao čovekovo delovanje. Na taj način kulturni i intelektualni rad postaje deo društvenopolitičkog praksisa. Kultura je shvaćena kao sistem simbola koji su zajednički pripadnicima jednog kulturološkog podneblja, sistem koji predstavlja jednu čvrstu ideologiju koju ti pripadnici zauvek nose u sebi i sa sobom, čak i kad iz nekog razloga menjaju svoje podneblje.

Širenjem konteksta kojim ćemo sagledavati jedno književno delo dolazimo do kulturnog materijalizma .  Džonatan Dolimur (Jonathan Dollimore)  ukazuje da je novi istorizam svoje proučavanje usredsredio na one koji se nalaze na vrhu društvene hijararhije, kao što je crkva, monarhija, vladajuće plemstvo, dok se kulturni materijalizam koncentriše na one koji se nalaze na marginama i dnu društvene lestvice. To je najniža klasa, žene i mnogobrojne marginalizovane grupe (poput etnički nepodobnih, robova i sl.)

Novi istorizam i kulturni materijalizam će na različite načine sagledavati istoriju. Prvi će se više oslanjati na discipline političke nauke i antropologije, dok će se drugi držati ekonomije, sociologije i studija kulture. Kulturni materijalizam zato uglavnom kao predmet svog proučavanja bira pitanja klasa, ekonomije i potrošnje, dok će novi istorizam ići za pitanjima moći i kulture, kako se društvo i kultura prožimaju, i kako političke i kulturne institucije oblikuju autonomno ja. (Felbabov)

Sve ovo dovešće ga do definisanja nove istorijske kritike kroz dve polazne tačke:

1. da je čovek konstrukcija, ne esencija;

2. da je proučavalac istorije isto tako proizvod svoje istorije i da nikada ne može sposoban da prepozna različitost u njenom čistom obliku, nego uvek u okviru sadašnjosti.

Ovaj poslednji stav dovodi do onog što je srž „nove“ istorijske kritike, a to je pojam o tome šta je istorija: oblast činjenice do koje se može doći, ili konstrukcija sačinjena od tekstualizovanih tragova sakupljenih u različitim konfiguracijama od istoričara/tumača.

              Novi istorizam i kulturni materijalizam nam donosi jedan složeni tekstualni univerzum, u kome književnost i njen proučavalac učestvuje u istorijskim procesima i u političkom upravljanju stvarnošću. Korišćenjem ovih teorija, književnost ne predstavlja puko odražavanje konteksta van sebe, već kreativnu snagu istorije.

Regionalna književna produkcija kroz istorijski kontekst

Savremena regionalna književna produkcija, poslednjih je godina kao predmet birala aktuelnu društvenoistorijsku i političku stvarnost, tako da u ovim teorijama možemo naći adekvatno polazište za tumačenje osnovne intencije ovih dela da progovore o kontekstu u kome su stvarana. Na taj način možemo izbeći greške prošlosti i političku kritiku svesti na nešto što neće biti odsjaj stavova povlašćenih struktura, već pokušaj da se o savremenoj literaturi na prostoru bivše Jugoslavije progovori na osnovu prepoznavanja političkog i socijalnog konteksta u kome su ta dela stvarana, i na osnovu političkog i socijalnog konteksta sa kog se ta dela tumače. Pri tome, treba voditi računa na relativno malu distancu u odnosu na vreme i zbivanja o kojima se u romanima govori.

Usaglašavanju sveta fikcije i zbilje doprinosi i neposrednost autorovog doživljaja koji postaje ishodišni momenat pripovedanja. Bez obzira na to da li je svedok ili učesnik zbivanja, kao i to kroz kakve oblike iskustva je posredovana saznajna ravan referencijalnog, autentičnost i dokumentarnost književnog diskursa sadržana je u saznanju da nam pisac saopštava ono što mu se dešava / što nam se dešava. (Snežana Milosavljević–Milić)

Postulati novog istorizma i kulturnog materijalizma, o čoveku kao konstrukciji, a ne esenciji, i proučavaocu teksta kao proizvodu svoje istorije mogu nam u metodološkom smislu poslužiti u sagledavanju regionalne književne produkcije i rasvetljavanju određenih postupaka likova u romanima. Takođe, zahvaljujući ovakvom sagledavanju književnosti, sve češće se govori o jedinstvenom kulturnom prostoru u regiji.

---

Za Book Hub piše: Marko Radulović

Pogledajte i tekst koji je bio inspiracija za ovaj članak.